Żongler – Najstarszy zawód świata

.

Chwytne dłonie, otwarty umysł oraz chęć zabawy, wsparte przez zakodowaną głęboko w ludzkich genach potrzebą popisywania się swoją sprawnością fizyczną… Człowiek mógł żonglować od kiedy gatunek ludzki pojawił się na Ziemi. I żonglował. To prawda, że nie mamy na to dowodów, bo źródła pisane (a raczej rysowane) pojawiły się nieco później ale kiedy już się pojawiły, żonglowanie było zjawiskiem znanym, zawsze widocznym w dokumentach: pisanych, rysowanych, wykuwanych czy wypalanych.

Źródła historyczne potwierdzają, że sztuka żonglowania była znana w starożytnych krajach takich jak Egipt, Chinach, Grecja i Rzym. A więc, po kolei:

Egipt

Obrazy prezentujące żonglerów znaleziono w artefaktach powstałych ponad dwa tysiące lat przed naszą erą w egipskim kompleksie cmentarnym Beni Hasan, w pozostałościach grobu gubernatora prowincji Menat-Chufu (obecnie Minya). Tancerki (akrobatki?) żonglują trzema piłkami, a jedna z nich ma nawet skrzyżowane ręce. Na innym rysunku dziewczęta żonglują, przerzucając do siebie przedmioty siedząc na plecach innych dziewcząt. Według jednej z interpretacji (Arthur Watson, „Jugglers”, The Reliquary and Illustrated Archeologist, styczeń 1907) gra polegała na tym, że grający który upuści piłkę, zamienia się miejscami ze swoim partnerem i wówczas on zostaje „rumakiem”, na którym siedzi grający.

Zdaniem archeologa i egiptologa, dra Roberta Bianchi, w żonglowaniu z Beni Hassan można się dopatrywać obrazu dążenia do panowania nad kulami i okrągłymi zwierciadłami – będącymi analogiami obiektów solarnych, reprezentujących narodziny i śmierć w kulcie Słońca.

Chiny

W literaturze chińskiej okresu Wiosen i Jesieni (VIII-V w. p.n.e.) żonglowanie jest powtarzającym się motywem. Dowodzi to, że sztuka żonglowania była powszechna w dawnych Chinach.

Jednym z przykładów może być postać Xiong Yiliao – wojownik z przełomu VII/VI w. p.n.e., który według opowieści ćwiczył nòngwán, „rzucając równocześnie wiele przedmiotów w górę i w dół bez upuszczania”. Podczas bitwy pomiędzy królestwami Chu i Song, około 603 r. p.n.e., Xiong Yiliao wyszedł między wrogie armie i żonglował dziewięcioma piłkami, co tak zaskoczyło żołnierzy przeciwnika, że wielu z nich odwróciło się i uciekło, pozwalając armii Chu odnieść zwycięstwo. Xu Wugui w rozdziale 24 Zhuangzi, pisze: „Yiliao z Shinan żonglował piłkami dzięki czemu konflikt między dwoma królestwami został zakończony”.

Lanzi – to inny żongler z okresu Wiosen i Jesieni, który żył za panowania księcia Yuan z Song (531-517 p.n.e.). Możemy o nim przeczytać w traktacie „Liezi”, spisanym na przełomie IV/III w. p.n.e.: „W królestwie Song mieszkał człowiek o imieniu Lanzi, który starał się o względy Yuana z Song, oferując mu swoje niecodzienne umiejętności. Lord Yuan z Song zgodził się obejrzeć jego występ. Lanzi stał na palach (szczudłach?), które były dwa razy dłuższe niż jego ciało. Chodził, biegał, a także żonglował siedmioma mieczami, na przemian rzucając je, ale zawsze utrzymując w powietrzu pięć mieczy. Lord Yuan był tak zachwycony, że wynagrodził Lanzi’ego złotem i jedwabiem”. Z opisu , że Lanzi żonglował dżihanem – prostym, obosiecznym mieczem.

Postać Lanzi’ego uwiecznił artysta żyjący dwa tysiąclecia później, w okresie dynastii Ming. Na zachowanym drzeworycie, żongluje on siedmioma mieczami.

Inny obraz chińskich żonglerów przedstawia mural odkryty w grobowcu Dahuting w chińskiej prowincji Henan, o ponad pięćset lat młodszy od Lanzi’ego, wykonany w pierwszych wiekach naszej ery. Przedstawia uroczystą ucztę, podczas której jeden z uczestników ma ręce uniesione do góry, w pozycji znanej nam z obrazów żonglowania, a nad jego głową widzimy pięć piłeczek. Możemy się domyślać, że jeśli nawet rysownik pozwolił sobie na odrobinę fantazji, to żongler uwidoczniony na obrazie był bardzo doświadczonym i sprawnym artystą, który występował w duecie.

Grecja

W całej starożytnej Grecji żonglerzy obu płci, pojedynczo lub w grupach byli często spotykani. Budowali swoje mini sceny, jak pisze Ksenofont, wszędzie tam, gdzie można było znaleźć pieniądze i głupich ludzi. Często bawili gości sztuczkami związanymi z piciem. Reputacja tych ludzi była powszechnie znana, o czym świadczą słowa Manethona („Apotheles”, IV, 276), który opisuje ich jako „ptaki wiejskie, najgorsze potomstwo Aten”.  Żonglerzy – mężczyźni i kobiety – skakali do przodu i do tyłu nad mieczami lub stołami; dziewczęta podrzucały i ponownie łapały kilka piłek lub obręczy przy akompaniamencie muzyki; inni pokazywali zdumiewające umiejętności żonglerskie stopami i palcami u stóp, stojąc na rękach (na podstawie: Guhl i Koner, Hellada i Roma. Życie Greków i Rzymian, Warszawa 1896).

Żonglerka, akrobatyka i inne umiejętności fizyczne pojawiają się często w płaskorzeźbach greckich i etruskich, na monetach i wazach. Na przykład terakotowa statuetka z Teb pokazuje mężczyznę, który balansował kulą na kolanie i głowie. Kolejne przykłady, to wazon z Noli z 430 r. p.n.e., przechowywany w British Museum, który przedstawia siedzącą kobietę żonglującą dwiema piłkami oraz fragmenty tondo z tego samego okresu, przechowywane w Regionalnym Muzeum Archeologicznym w Palermo.

Dziewczyna żonglująca na siedząco. Fragmenty tondo z V w. p.n.e., Regionalne Muzeum Archeologiczne „Antonio Salinas”, Palermo.

W traktacie „Sympozjum”, napisanym w 421 r. p.n.e., Ksenofont opisuje pojawienie się tańczącej dziewczyny na obiedzie u Sokratesa: „I w tej samej chwili jej towarzysz zaczął grać melodię na flecie, podczas gdy ktoś inny, stojący obok niej, podawał jej obręcze, aż w końcu miała ich dwanaście. Z tymi obręczami w dłoniach zaczęła tańczyć, a podczas tańca wyrzuciła obręcze nad głowę i obróciła je – wiedziała dokładnie na jaką wysokość wyrzucić, by mogła złapać je gdy spadną wszystkie równocześnie”. 

Imperium Rzymskie

Ponieważ żonglowanie było tak popularne w starożytnej Grecji, to nie dziwi fakt, że było równie popularne w Imperium Rzymskim. Wśród znalezisk archeologicznych pochodzących ze starożytnego Rzymu znajduje się wiele obiektów przedstawiających żonglerów. W Muzeum Cywilizacji Rzymskiej w Rzymie można zobaczyć dwie płaskorzeźby mężczyzny z napisem Septumia Spica, który rzuca pięcioma piłkami, manipulując jeszcze dwiema na stopach. Podobna płaskorzeźba w Muzeum Veronense w Maffe przedstawia konsula, który daje sygnał do rozpoczęcia gier cyrkowych, obok którego znajduje się chłopiec żonglujący pięcioma piłkami.

W tym okresie żonglowanie pojawia się także w źródłach żydowskich. Rabin Szymon ben Gamaliel (10 r. p.n.e. do 70 r. n.e.) podczas Simhai Bet ha-Sho’evah „Żonglował ośmioma płonącymi pochodniami i żadna z nich nie upadła na ziemię i pokłonił się, kiedy położył palec na chodniku, skłonił się, pocałował ziemię i natychmiast stanął prosto” (Suk. 53a).

O żonglerach możemy przeczytać u kilku rzymskich pisarzy. Na przykład, poeta, astrolog i filozof Marek Maniliusz (I w. n.e.) opisał żonglerów w kalendarzu astrologicznym: „szybkie ręce żonglera zapewniały ciągły strumień piłek do jego stóp, którymi grał, a piłka za piłką wylewały się na członki jego ciała”.

Marek Fabiusz Kwintylian (35-96 r. n.e.) w dziele „Institutio oratoria” opisuje umiejętności mówcy, odwołując się do umiejętności żonglera: „…równie niezwykłe zjawisko zachodzi na scenie podczas występów żonglerów: obserwator z trudem może uwierzyć, iż przedmioty wyrzucane w powietrze dobrowolnie wracają w nakazane miejsce” (Marek Fabiusz Kwintylian, Kształcenie mówcy. Księga X. Red. Stanisław Śnieżewski, Kraków 2012).

Poeta Marcjalis (Marcus Valerius Martialis, I w. n.e.) wspomina żonglera o imieniu Agathinus, który wykonał wyjątkową procedurę manipulacji tarczą: „Kończynami szybko wyrzuca tarczę w powietrze i łapie ją stopą, plecami, głową i opuszkami palców, choć scena na której stoi jest śliska od kropel perfum, a wiatr mocno wieje. Wygląda to tak, jakby próbował uciekać od tarczy, która sama szuka jego ciała. Wydawałoby się, że utrzymywanie tarczy w ciągłym ruchu było dziecinną zabawą dla Agathinusa, a upuszczenie jej wymagałoby od niego wysiłku”.

Na jednym z epitafiów z II wieku n.e. uhonorowano żonglera o imieniu Ursus, który był „pilecrepus”, tj. wykonującym podskoki i łapania z jedną piłką, w przeciwieństwie do „pilarii” – żonglerów podrzucających. Napis na nagrobku brzmi: „Ursus, pierwszy obywatel rzymski, który należycie gra szklaną kulą z moimi graczami, dla wielkiej aprobaty ludu w łaźniach Trojana, Agryppy i Tytusa, a zwłaszcza w Łaźniach Nerona”. Ursus był mistrzem trygona, która polegała na tym, że trzech graczy stawało w rogach trójkąta i rzucało do siebie wiele piłek, najszybciej jak to możliwe, łapiąc jedną ręką, a odrzucając drugą. Zarówno szklaną piłkę, jak i posąg gracza można zobaczyć w Muzeum Archeologii i Antropologii Uniwersytetu w Pensylwanii (C. McClellan, Murray “To Play Properly With A Glass Ball” Expedition Magazine 27.2 (1985); http://www.penn.museum/sites/expedition/?p=5718).

Z kolei Sydoniusz Apolinary, rzymski oficer prowadzący legion we francuskiej prowincji Niemen w latach 469-482, napisał w swoich listach, że lubił żonglować trzema lub czterema piłkami jako hobby, dla własnej satysfakcji i rozrywki towarzyszy (Gaius Sollius Modestus Sidonius Apollinaris, „Epistulae et orationes”).

Wzmianka o żonglowaniu nożem pojawia się u jednego z Ojców Kościoła, Jana Chryzostoma, który ok. 450 r. w Antiochii był świadkiem, jak żonglerzy „podrzucają noże w szybkim tempie i chwytają je za rączkę”.

Średniowieczna Europa

W średniowieczu żonglerka była jedną z wielu sztuk prezentowanych przez wędrownych artystów. Dowody można znaleźć w XI-wiecznej książce o życiu Chrystusa, która przedstawia asystenta króla Dawida żonglującego prawą ręką trzema piłkami oraz trzema nożami – ręką lewą (rękopis Cotton MS. Tib. C. vi, folio 30 v. w British Museum). W innym miejscu bard Wilhelma Zdobywcy, Taillefer, został opisany, kiedy wykonał prostą sztuczkę żonglowania mieczem w bitwie pod Hastings w 1066 r., rzucając i łapiąc miecz, a następnie zabijając angielskiego żołnierza.

W dziele „Boke of Saint Albans”, opublikowanym w Anglii w 1486 r., wymienia zwrot „trupa żonglerów” na liście rzeczowników zbiorowych.

O żonglerce wspominają również średniowieczne legendy i sagi ludowe. Irlandzki bohater Cuchulainn „trzymał w powietrzu dziewięć jabłek, tarczę i miecz, tak, aby żadne z nich nie upadło na ziemię” (T. W. Rolleston, „Celtic Myths and Legends”, New York 1990).

Podobnie w „The Destruction Of Dá Derga’s Hostel” (New York 1910; https://www.sacred-texts.com/neu/dddh/dddh.htm) znajdujemy pokój żonglera o imieniu Tulchinne’a. Tulchinne miał kolorowy płaszcz w kropki, a w ręku dziewięć mieczy, dziewięć srebrnych tarcz i dziewięć złotych jabłek. Rzuca każdym z tych przedmiotów w górę, tak że w dłoni ma tylko jeden, a żaden nie spada na ziemię. Ruch przedmiotów, wznoszących się i opadających jeden obok drugiego, jest jak rój pszczół w słoneczny dzień. Był tak szybki, że wszyscy obecni w domu wydali okrzyk podziwu. A książę rzekł do niego: „Kiedy ostatnio cię widzieliśmy, byłeś małym chłopcem, ale do dziś pozostajesz niedoścignionym w żonglerce”…

Inne Kultury

Alessandro Malaspina był włoskim szlachcicem i hiszpańskim oficerem. Podczas jednej z wypraw badawczych znalazł sie na archipelagu Samoa (1793). Na jednym z jego rysunków możemy zobaczyć dziewczęta podczas zabawy, a jedną z nich była „hiko”, czyli żonglerka.

Johann Reinhold Forster (1729-1798) z Tczewa opisał w 1773 roku, podczas wyprawy do Oceanii, dziewczynę w wieku 10–12 lat żonglującą pięcioma owocami na plaży. Potwierdzono, że polinezyjskie kobiety potrafiły żonglować siedmioma orzechami tuitui, a istnieją wiarygodne doniesienia o kobietach wykorzystujących nawet 10 orzechów. W podobne gry, polegające na rzucaniu limonek, tykw lub orzechów tuitui, od wieków grają w Tongo młode dziewczyny.

Stewart Culin w artykule o grach Indian z Ameryki Północnej („American Indian Games”, American Anthropologist (ns) 5, 58-64, 1903) wymienia przykłady żonglowania wśród plemion Naskapi, Inuitów, Achomawi, Banoków, Szoszonów, Jutów i Zuni. Na przykład kobiety Szoszonów żonglowały czterema piłkami wykonanymi z błota, ciętego gipsu lub gładkich kamieni w wodzie.

Wśród kobiet japońskich popularna była tradycyjna gra żonglerska Otadama, która polega na rzucaniu pięciu piłek podczas śpiewu pod prysznicem.

Zahir ad-Din Muhammad Babur (1483-1530) – wódz, polityk, protektor nauki i sztuki – założyciel państwa Wielkich Mogołów w swoich pamiętnikach „Baburnama” (Zapiski Babura) w 1528 r. opisał grupę żonglerów jednocześnie obracających siedmioma pierścieniami na czole, udach, palcach i palcach stóp. W tym samym roku Hernán Cortés przywiózł do Europy azteckich żonglerów antypodystów, których uwiecznił niemiecki malarz Christoph Weiditz.

Czasy Nowożytne do 1984 roku

1680 – Niemcy – Rada Miasta Norymbergi zatrudniła „mistrza piłki”, który żonglował aby uczyć innych żonglerki i innych sprawności.

1768 – Anglia – Philip Astley (1742-1816) otworzył pierwszy nowoczesny cyrk. Kilka lat później zatrudnił żonglerów, aby występowali razem z końmi i klaunami. Od tego czasu do dnia dzisiejszego żonglerzy zwykle pracują i są często kojarzeni z cyrkiem.

1793 – Ameryka Północna – John Bill Ricketts (1769–1835) uruchomił pierwszy amerykański cyrk. W programie otwierającym, oglądanym przez George’a Washingtona, Ricketts żonglował konno.

1821 – Anglia – William Hazlitt (1778-1830) napisał esej „Indiański żongler” szczegółowo opisujący procedurę żonglerki czterema piłkami, prawdopodobnie na podstawie obserwacji Ramo Samee (?-1849), uważanego za pierwszego nowoczesnego zawodowego żonglera. W swoich czasach Ramo Samee był najbardziej znanym brytyjskim magikiem i żonglerem.

II połowa XIX wieku – Europa i Ameryka Północna

Teatry i widowiska muzyczne stawały się coraz bardziej popularne, a kuglarze byli poszukiwani, ponieważ świetnie radzili sobie z zapełnianiem czasu pomiędzy aktami przedstawień, występując przed kurtyną podczas zmiany dekoracji.

Pojawili się wykonawcy, którzy specjalizowali się w żonglowaniu, odróżniani od innych specjalności – takich jak połykanie mieczy czy sztuki magiczne. Pojawił się także styl „Dżentelmena Żonglerów”, wprowadzony przez żonglerów niemieckich, jak „Salerno” czy „Kara”.

Na rozwój żonglerki silnie wpłynęło opracowanie technologii produkcji gumy i pojawienie się gumowych piłek. Wcześniej piłki do żonglowania były wykonane ze sznurka, wypchanych skórzanych toreb, drewna lub metalu. Dzięki kulom wykonanym z gumy, żonglerzy mogli wzbogacić swój repertuar trików i ćwiczeń. Powstał nowy styl żonglowania, zwany „bounce juggling”, polegający na żonglowaniu w dół piłkami odbijanymi od podłoża.

1883 – Ameryka Północna – w Bostonie powstał nowy odmienny styl pokazów żonglerskich, zwany wodewilem. Pokaz był ciągłym widowiskiem podczas którego 8-10 aktów powtarzanych było bez przerwy, w pętli. Widzowie przychodzili i odchodzili w dowolnym momencie przedstawienia.

1885 – Anglia – Paul Cinquevalli (1859-1918) zadebiutował w cyrku w Covent Garden w Londynie. Cinquevalli był pierwszą żonglerską supergwiazdą i przez brytyjską prasę został nazwany największym żonglerem na świecie.

1912 – Niemcy– Adolf Behrend („Salerno”) buduje zestaw kijów z elektrycznymi światłami, które zmieniają kolory gdy nimi żongluje.

XIX/XX w. – Ameryka Północna – W USA wzrosła popularność pokazów cyrkowych i różnych ich odmian. Pokazy wodewilowe, spowodowały wzrost zapotrzebowania na profesjonalnych żonglerów. Aby odróżnić się od innych artystów, żonglerzy nieustannie tworzyli nowe sceny, sztuczki, rekwizyty, style i postacie, z których wiele przetrwało do dziś, a historia ich powstania krąży w niepotwierdzonych opowieściach wśród żonglerów. Oto wybrane z nich:

  • Jim Harrigan był pierwszym żonglerem, używającym pudełek po cygarach (cigar box) i piłek. Był także jednym z pierwszych żonglerów komediowych, żartujących ze swoich sztuczek.
  • DeWitt Cook jako pierwszy wystąpił z maczugami żonglerskimi. Wcześniej żonglerzy używali tylko piłek, kijów, pochodni lub noży. Zamiast tego Cook żonglował trzema maczugami indyjskimi, zwykle używanymi do ćwiczeń wymachów rąk. Maczugi  były wykonane z drewna, miałykształ kręgla i były bardzo ciężkie. Ten kształt jest nadal wykorzystywany w żonglerce, ale maczugi są znacznie lżejsze i lepiej wyważone.
  • Charles Hoey był pierwszym, który żonglował 4 maczugami. Jednak nie potrafił zakończyć sceny żonglowania bez upadku którejś z maczug, dlatego pod koniec występu schodził za kulisy ciągle żonglując.
  • Ben Mowatt jako pierwszy żonglował 5 maczugami.
  • Pat McBann był pierwszym, który żonglował sześcioma maczugami – 4 w jednej ręce i 2 w drugiej. Niestety, zmarł zanim przygotował pierwszy publiczny występ.
  • John Breen żonglował 7 maczugami, jako pierwszy wykonał 35 rzutów prawą ręką. Potrafił robić inne triki żonglerskie z maczugami, na przykład wykonał jako pierwszy trik „prysznic” na 5 maczug, a także kaskadę z 5 maczugami połączoną z balansem na głowie. Jako pierwszy wystąpił na scenie żonglując 6 maczugami. Zmarł w 1912 r., w wieku zaledwie 21 lat.
  • Pierwsza wzmianka o dwuosobowym akcie  żonglerskim, czyli passingu, pochodzi z 1885 r. Żonglująca drużyna, to „The Murdock Bros”. Żonglowali czterema maczugami, stojąc na postumentach.
  • Devine Bros po raz pierwszy wykonali passing na 6 maczug stojąc naprzeciw siebie.
  • Three Mowatts, występując w 1895 roku, wykonali po raz pierwszy trzyosobowy passing z maczugami. Później jeden z członków zespołu, John Whitfield, opuścił „Mowatts” i założył własną trupę „Juggling Johnsons”, z którą wykonał pierwszy akt żonglerski na 4 i 5 osób.
  • Jack Greene i Joe Piche jako pierwsi żonglowali 8 maczugami.
  • Siberii Enrico Rastelli (1896–1931) jest uważany za jednego z największych żonglerów, jaki kiedykolwiek żył. Opanował żonglerkę 10 piłkami (choć nigdy 9), 8 kijami (małe kije) i 8 talerzami. Był także jednym z pierwszych żonglerów, którzy używali piłek nożnych i innych dużych gumowych piłek.

1930-1950 – Europa i Ameryka Północna – zaczyna spadać popularność żonglerów, sztuki cyrkowej, teatru ze względu na konkurencję ze strony filmu, kina, radia i telewizji.

1947 – w Ameryce Północnej powstaje Międzynarodowe Stowarzyszenie Żonglerów.

1984 – w Londynie powstaje Oddballs, obecnie najstarszy na świecie sklep z rekwizytami żonglerskimi.

Opracowanie tekstu: Tomasz Gąska

Na podstawie: Wikipedia.org

Zdjęcia: juggle.org, juggling.org, bl.uk, flickr.com